Gacki Józef (1805–1876), pijar, później ksiądz świecki, historyk dziejów Kościoła. Ur. 20 III we wsi Pęsy w pow. łomżyńskim. Naukę szkolną pobierał w Łomży i Radomiu. W r. 1821 wstąpił do zgromadzenia ks. pijarów w Łukowie, gdzie odbył nowicjat i złożył śluby zakonne (1822). W dwa lata później zwierzchność zakonna wysłała go na studia do Warszawy. Przebywając w konwencie na Żoliborzu studiował na Wydziale Filologicznym Uniw. Warszaw. oraz uczęszczał na wykłady teologii w nowootworzonym Seminarium Głównym. Na uniwersytecie napisał rozprawę konkursową na temat: Obraz elekcji Michała Korybuta i stan ówczesny Polski, uwieńczoną medalem złotym większym. Pracę tę opublikował później w »Bibliotece Warszawskiej« z r. 1845. Stopień magistra nauk i sztuk wyzwolonych uzyskał w r. 1827. Po studiach nad językami starożytnymi w Berlinie w r. 1828 otrzymał święcenia kapłańskie. Już za czasów studenckich uczył w warszawskiej Szkole Wojewódzkiej języków starożytnych i historii. Po przyjęciu święceń kapłańskich przez trzy lata (1828–1831) był nauczycielem języków starożytnych i historii w Szkole Wojewódz. ks. pijarów w Piotrkowie. Wynikiem jego pracy pedagogicznej była ogłoszona w r. 1827 Zabawa historyczna z dziejów polskich, w sposobie loterii ułożona. Potem, już w Piotrkowie, przetłumaczył i opublikował księgę pierwszą Ksenofonta »O wyprawie Cyrusa młodszego« (1829). Tutaj także opracował źródłowo Dzieje instytutów edukacyjnych, mianowicie pijarskich zakładów w Piotrkowie i wydrukował w »Popisie publicznym uczniów Szkoły Wojew. ks. pijarów w Piotrkowie« (1830). Dla uzupełnienia studiów historycznych G. czas jakiś bawił w Berlinie (1831). Po powrocie z zagranicy dzięki staraniom biskupa podlaskiego Marcelego Gutkowskiego objął profesurę w seminarium duchownym tejże diecezji oraz wikariat w Międzyrzeczu. Tutaj na polecenie biskupa przetłumaczył na język polski dzieło Starka »O zjednoczeniu różnych wyznań chrześcijańskich«. W r. 1837 przeniósł się na wikariat do Jedlni w diecezji sandomierskiej, gdzie przebywał przy boku swego stryja Tadeusza, proboszcza tejże parafii, po którego zgonie (1839) sam objął rządy kościołem jedlnieńskim. Na parafii tej pozostawał aż do swej śmierci. W międzyczasie otrzymał szereg godności kościelnych: w r. 1846 został dziekanem kozienickim, w rok potem kanonikiem honorowym kaliskim, a w r. 1861 kanonikiem sandomierskim; w 1862 wszedł do gremium kapituły sandomierskiej i był członkiem konsystorza w charakterze sędziego surrogata do r. 1867. W powstaniu styczniowym brał czynny udział, za co był aresztowany, a w r. 1867 został pozbawiony przez rząd rosyjski beneficium i godności kanonika sandomierskiego. Zmarł w Jedlni 21 XI 1876.
W okresie swego probostwa w Jedlni, przygotowany do samodzielnych studiów historycznych, rozmiłowany w przeszłości, poświęcił całkowicie swój czas i siły badaniom dziejów ojczystych, głównie regionalnej historii Kościoła w Sandomierskiem. Skrzętnie gromadził źródła archiwalne, sporządzał ich odpisy i opracowywał poszczególne kościoły, klasztory i miejscowości. Publikacje G-go zdradzają nieznajomość nowych metod badawczych, toteż należy je traktować w dużej mierze jako zbiór materiałów dla nowych krytycznych opracowań. Prace swe drukował głównie w »Pamiętniku Religijno-moralnym« w l. 1844–1862. Zestawienie artykułów G-go tamże drukowanych podaje »Encyklopedia Kościelna« ks. Nowodworskiego (t. VI). Szereg monograficznych opracowań z późniejszymi dodatkami i uzupełnieniami wydał oddzielnie w formie książek. Do najcelniejszych należy zaliczyć: Benedyktyński klasztor w Sieciechowie według pism i podań miejscowych (Radom 1872); Benedyktyński klasztor świętego Krzyża na Łysej Górze (W. 1873); Jedlnia, w niej kościół i akta obelnego prawa (Radom 1874). Pomnożył również wiadomości z zakresu historii literatury ogłaszając rozprawkę pt. Poeta Klonowicz udarowany od klasztoru sieciechowskiego wójtostwem psarskim (»Pam. Relig.-moral.« 1861, t. VII), oraz książkę O rodzinie Jana Kochanowskiego, o jej majętnościach i fundacjach (W. 1869). Owocem działalności duszpasterskiej G-go był obszerny modlitewnik, wydany po raz pierwszy w r. 1863 (W.), pt. Głos do Boga. Nabożeństwo domowe i kościelne dla ludu katolickiego z modlitw i śpiewów najużywańszych w Polsce. Wyrazem popularności tej książki wśród wiernych było pięć kolejnych wydań, z których ostatnie ukazało się w r. 1880.
Gacki Józef ks., »Biesiada Literacka«, W. 1876, t. II, nr 49; G. J. ks., Nekrologia półroczna, »Tygod. Ilustr.«, W. 1877, seria III, t. III nr 69; Gacki Józef ks., (wspomnienie pośmiertne), »Kłosy« W. 1878, t. XXVI, nr 666 (tamże portret); Wiśniewski J. ks., Dekanat kozienicki, Radom 1913; A. B., Gacki Józef, »Enc. kośc.«, W. 1875, t. VI; Chm. P., Gacki Józef, »W. Enc. Il.«; Wiśniewski Jan ks., Katalog prałatów i kanoników sandomierskich od 1928, Radom 1926.
Roman Kaczmarek